Jaren voordat het landelijke herenigingsproces op gang kwam fuseerden in 2005 de NGK en de GKv in Zaandam al. Daarmee ontstond de allereerste samenwerkingsgemeente. Wat kunnen andere kerken leren van een gemeente met zoveel ervaring? En hoe gaat het nu, twintig jaar na de eerste concrete stappen richting een fusie, in Zaandam?
Soms kun je beter achteraf vergeving vragen dan vooraf om toestemming, is een van de lessen die Jelte Feenstra mee wil geven. Met andere woorden: wacht niet tot je iedereen aan boord hebt, maar durf plaatselijk stappen te zetten in het herenigingsproces als je elkaar hebt leren kennen en erkent als kerk van Christus. Feenstra (66) heeft het proces van voorzichtige kennismaking tot fusie in Zaandam van begin tot eind vrijwel continu als ouderling meegemaakt. Tegenwoordig is hij koster van de Zaankerk. Met de nuchtere houding dat er eventueel fouten gemaakt mochten worden durfden beide kerkenraden het in 2002 aan om na jarenlange samensprekingen stappen te zetten naar meer samenwerking en hereniging. De Zaankerk bevindt zich boven een buurtcentrum
Rituele dans
Tussen 1980 en 1990 schreven de beide gemeenten elkaar over en weer jaarlijks een brief; dat was een soort rituele dans geworden zonder veel impact. Vanaf 1990 ontstond het gevoelen dat de verbinding met Christus eventuele onderlinge verschillen ruimschoots oversteeg. Om die reden intensiveerden de contacten tussen de twee kerkenraden, werden er samensprekingen gevoerd en gingen de beide kerkenraden regelmatig samen vergaderen. Een ‘commissie zonder naam’, bestaande uit twee keer twee afgevaardigden, voerde de regie. De fase van samensprekingen duurde in totaal zo’n twaalf jaar.
‘In 2002 zeiden we tegen elkaar: we gaan intensiever met elkaar in gesprek en elkaar dieper in de ogen kijken. We willen in alle openheid het gesprek gaan voeren over geestelijke en kerkelijke zaken. We gaan elkaar bevragen: hoe staan jullie erin, wat bindt ons, wat scheidt ons?’ Dat leidde in korte tijd tot de conclusie dat er overweldigend veel meer overeenkomsten waren dan verschillen tussen de beide gereformeerde kerken in Zaandam. Die constatering bracht hen ertoe elkaar formeel als kerk van Christus te erkennen. Maar de beide kerkenraden waren ervan overtuigd: daar kan het niet bij blijven. Je kunt niet naast elkaar blijven bestaan.
Als je elkaar erkent als kerken van Christus, kun je niet naast elkaar blijven bestaan
Pionieren
‘Daarna was het pionieren,’ vertelt Feenstra. Handreikingen of protocollen zoals die nu beschikbaar zijn, waren toen niet voorhanden, laat staan dat er een Regiegroep Hereniging was. ‘Er zijn heel wat gesprekken gevoerd, eerst en vooral met de leden van beide gemeenten, maar ook met commissies en deputaatschappen van de landelijke kerkverbanden. Die gesprekken gingen over: wat is je verlangen, wat is je visie, wat voor praktische haken en ogen zitten er aan een fusie in een stadium waarin daar landelijk nog geen ervaring mee is opgedaan?’
Plaatselijk werd een commissie ingesteld met twee leden uit beide gemeenten. ‘Eén van de dingen die de commissie deed was het Akkoord van Kerkelijk Samenleven (NGK) naast de Kerkorde van de GKv leggen: een dun document op hoofdlijnen naast een wat uitgebreider en meer gedetailleerd stuk. Maar uiteindelijk bleek ook hier dat we over dezelfde zaken afspraken maakten, alleen op een andere manier.’
Voor de eerste predikant van de samenwerkingsgemeente, ds. Jaap van den Bos, moest een constructie bedacht worden. Hij kwam formeel in dienst van de GKv, terwijl hij contractueel betaalde hulpdiensten verrichtte binnen de NGK. En tot op de dag van vandaag bezoeken kerkenraadsleden zowel classis- als regiovergaderingen.
Gezamenlijke avondmaalsviering
Pijn en verdriet over wat er in de jaren 60 gebeurd was, bleek aan beide zijden nog aanwezig, soms zelfs in de vorm van verwijten over en weer. Zaandam was een van de gemeenten waar de scheuring zich heel concreet en pijnlijk voltrokken had; ds. Van Ommen was er destijds predikant en samen met ds. Schoep afgevaardigd naar de synode van Amersfoort (1967). Toen ds. Schoep terugverwezen werd naar de PS van Noord-Holland, vertrok ook Van Ommen, met alle gevolgen van dien. Voor de gang van zaken in de jaren 60 zijn in de fase van de samensprekingen excuses aangeboden, schuld beleden en vergeving gevraagd.
De kerkenraden van de NGK en de GKv kozen er in 2002 voor om alle adressen te bezoeken waar nog pijn zat en te vragen: is er nog iets wat je in de weg staat om avondmaal te kunnen vieren met de broeders en zusters uit de andere gemeente? Voor sommigen bleek dat in eerste instantie nog een brug te ver, maar in 2005 vond die gezamenlijke avondmaalsviering plaats; een diep emotioneel moment.
‘De keuze om kort na de wederzijdse erkenning als kerk van Christus tien gezamenlijke diensten per jaar te beleggen, viel niet meteen bij iedereen in goede aarde. Veel leden van de GKv vonden dat te snel gaan,’ vertelt Feenstra over de beginperiode. ‘We hebben dat toch doorgezet; niet om over gevoelens heen te walsen, maar vanuit de overtuiging: alleen als we elkaar gaan ontmoeten, kan het wat worden tussen ons.’
Cultuurverschillen zitten heel diep. Zelfs na twintig jaar zie je er soms nog iets van terug
De luiken open
Cultuurverschillen zitten heel diep. Zelfs nu, ongeveer twintig jaar na de eerste concrete stappen richting fusie, zie je daar soms nog iets van terug. Om echt een eenheid te vormen werd in 2014 de keuze gemaakt om een nieuw gebouw in gebruik te nemen. Tegenwoordig bestaat de samenwerkingsgemeente Zaandam uit iets minder dan honderd leden met een vrij hoge gemiddelde leeftijd. Predikant Marten Wybe van der Veen is sinds 2020 aan de gemeente verbonden. Met een diaconale en missionaire houding staan de luiken open naar de stad waarin ze is gevestigd.
